Tâm thần phân liệt không chỉ phát triển ở người lớn mà còn có thể ảnh hưởng đến trẻ em. Các bậc phụ huynh cần chú ý đến suy nghĩ, cảm xúc và hành vi của con để sớm phát hiện chứng bệnh này. Việc đưa trẻ đi thăm khám và can thiệp điều trị sớm sẽ giúp kiểm soát tốt tiến triển của bệnh để trẻ có được cuộc sống tốt hơn.
Mục Lục Bài Viết
Bệnh tâm thần phân liệt ở trẻ là gì?
Tâm thần phân liệt ở trẻ em là một chứng rối loạn tâm thần không phổ biến nhưng rất nghiêm trọng. Tình trạng này đặc trưng bởi các hành vi bất thường và nhận thức sai lệch về thực tế của trẻ. Từ đó làm suy giảm khả năng hoạt động của con bạn.
Chứng rối loạn này ở trẻ em thường có xu hướng khởi phát trước 13 tuổi và ảnh hưởng tới khoảng 1 trong số 40.000 trẻ em. Bệnh không thường thấy ở trẻ em dưới 12 tuổi. Các triệu chứng thường bắt đầu từ khoảng giữa đến cuối tuổi thiếu niên.
Về cơ bản thì bệnh tâm thần phân liệt ở trẻ em cũng tương tự như ở người lớn. Tuy nhiên nó khởi phát sớm và có tác động sâu sắc tới hành vi cũng như sự phát triển của trẻ. Chính độ tuổi khởi phát sớm đã đặt ra thách thức đặc biệt đối với việc chẩn đoán, điều trị cũng như giáo dục và phát triển tình cảm, xã hội.
Tâm thần phân liệt ở trẻ em được đánh giá là tình trạng mãn tính cần phải được điều trị suốt đời. Xác định và bắt đầu điều trị bệnh càng sớm càng tốt sẽ giúp cải thiện đáng kể kết quả lâu dài của con bạn.
Dấu hiệu nhận biết tâm thần phân liệt ở trẻ
Cũng giống như ở người lớn, bệnh tâm thần phân liệt ở trẻ em liên quan tới một loạt các vấn đề về suy nghĩ, hành vi và cảm xúc. Các dấu hiệu và triệu chứng có thể khác nhau nhưng thường liên quan tới ảo giác, ảo tưởng, nói năng vô tổ chức hoặc phản ánh khả năng hoạt động bị suy giảm.
Các triệu chứng có thể khác nhau về loại và mức độ nghiêm trọng theo thời gian. Quá trình này sẽ bao gồm các giai đoạn xấu đi và thuyên giảm của các triệu chứng. Một số triệu chứng có thể luôn luôn hiện hữu. Bệnh tâm thần phân liệt có thể sẽ khó nhận ra trong giai đoạn đầu.
1. Các dấu hiệu và triệu chứng ban đầu
Tình trạng bệnh tâm thần phân liệt ở trẻ em thường khó nhận biết hơn ở người lớn mặc dù các biểu hiện có thể tương tự nhau. Các dấu hiệu và triệu chứng ban đầu có thể bao gồm cả các vấn đề về suy nghĩ, hành vi và cảm xúc. Cụ thể như sau:
– Suy nghĩ:
- Các vấn đề về suy nghĩ và lập luận
- Suy nghĩ và ý tưởng kỳ lạ
- Có cái nhìn méo mó về thực tế
- Suy nghĩ lẫn lộn, có thể nhầm lẫn giữa TV với thực tế
– Hành vi:
- Rút lui khỏi xã hội, thường gặp vấn đề trong việc kết bạn hoặc giữ bạn bè
- Khó ngủ
- Thiếu động lực, biểu hiện phổ biến là sa sút thành tích ở trường
- Không đáp ứng hoạt động hằng ngày, chẳng hạn như tắm rửa hoặc mặc quần áo
- Hành vi kỳ lạ, vô tổ chức
- Hành vi catatonic, chẳng hạn như ngồi và nhìn chằm chằm như thể trẻ không thể di chuyển
- Hành vi bạo lực, kích động hoặc hung hăng
- Sử dụng nicotine, chất kích thích hoặc bia rượu
– Cảm xúc:
- Tâm trạng chán nản hoặc khó chịu
- Thiếu cảm xúc hoặc cảm xúc không phù hợp với hoàn cảnh
- Lo lắng hoặc sợ hãi kỳ lạ
- Nghi ngờ người khác quá mức
2. Các dấu hiệu và triệu chứng muộn
Khi trẻ bị tâm thần phân liệt đến tuổi thì các dấu hiệu và triệu chứng điển hình hơn của rối loạn này sẽ bắt đầu xuất hiện. Chúng có thể bao gồm:
- Ảo tưởng: là những niềm tin sai lầm, không có thực hay không dựa trên thực tế. Chẳng hạn như bạn nghĩ rằng bạn đang bị quấy rối hoặc làm hại, rằng một số nhận xét hoặc cử chỉ đang hướng vào bạn, rằng bạn có khả năng hay sự nổi tiếng đặc biệt, một người khác đang yêu bạn hay một thảm họa lớn sắp xảy ra. Ảo tưởng xảy ra ở hầu hết những trẻ bị tâm thần phân liệt.
- Ảo giác: Thường liên quan tới việc nhìn hay nghe thấy những thứ không tồn tại. Tuy nhiên ở những trẻ bị tâm thần phân liệt thì ảo giác có toàn bộ sức mạnh và tác động của một trải nghiệm bình thường. Ảo giác có thể xuất hiện ở bất cứ giác quan nào. Tuy nhiên nghe thấy giọng nói được đánh giá là ảo giác phổ biến nhất.
- Suy nghĩ vô tổ chức: Suy nghĩ vô tổ chức biểu hiện bởi những lời nói vô tổ chức. Giao tiếp hiệu quả có thể suy giảm, câu trả lời cho các câu hỏi có thể không liên quan 1 phần hoặc hoàn toàn ở những trẻ bị tâm thần phân liệt. Ngoài ra, các bài phát biểu của trẻ cũng có thể bao gồm sự tập hợp các từ vô nghĩ và không thể hiểu được.
- Hành vi vô tổ chức hoặc bất thường: Triệu chứng này có thể thể hiện theo một số cách khác nhau. Từ sự ngốc nghếch của trẻ nhỏ cho đến sự kích động khó lường. Hành vi không tập trung vào mục tiêu dẫn tới khó hoàn thành nhiệm vụ. Hành vi có thể bao gồm chống lại sự hướng dẫn, hoàn toàn không phản ứng, hoạt động quá mức và vô ích, tư thế không phù hợp hoặc kỳ quái.
- Các triệu chứng tiêu cực: Đề cập tới việc giảm hay không có khả năng hoạt động bình thường. Ví dụ như trẻ có thể bỏ bê việc vệ sinh cá nhân, tỏ ra thiếu cảm xúc – không giao tiếp bằng mắt, nói giọng đều đều, không thay đổi nét mặt, không thêm cử động tay hoặc đầu khi nói. Ngoài ra nhiều trẻ còn có thể né tránh mọi người và các hoạt động động hoặc không có khả năng trải nghiệm niềm vui.
So với các triệu chứng tâm thần phân liệt ở người lớn thì triệu chứng ở trẻ em và thanh thiếu niên cũng có thể sẽ có một số khác biệt. Điển hình như ít có khả năng bị ảo tưởng nhưng lại có nhiều khả năng bị ảo giác thị giác.
3. Các triệu chứng có thể khó giải thích
Khi bệnh tâm thần phân liệt ở trẻ em bắt đầu sớm ở thời thơ ấu thì các triệu chứng có thể tích tụ dần dần. Các triệu chứng ban đầu có thể mơ hồ đến mức cả trẻ và người thân đều không nhận ra điều gì bất thường.
Ngoài ra, một số triệu chứng ban đầu của chứng tâm thần phân liệt còn có thể bị nhầm lẫn với sự phát triển điển hình ở những năm đầu thiếu niên. Hoặc chúng cũng có thể là dấu hiệu cảnh báo các tình trạng tâm thần hoặc thể chất khác.
Theo thời gian, các dấu hiệu có thể sẽ trở nên nghiêm trọng hơn và dễ nhận thấy hơn. Cuối cùng, trẻ có thể sẽ phát triển các triệu chứng của rối loạn tâm thần, bao gồm khó sắp xếp suy nghĩ, ảo giác và ảo tưởng. Khi suy nghĩ trở nên vô tổ chức hơn thì trẻ có thể thường xuyên phải nhập viện và điều trị bằng thuốc.
Nguyên nhân gây bệnh tâm thần phân liệt ở trẻ
Hiện nay, vẫn chưa biết điều gì gây ra bệnh tâm thần phân liệt ở trẻ em. Tuy nhiên các nhà nghiên cứu cho rằng, nó phát triển theo cách tương tự như bệnh tâm thần phân liệt của người lớn. Nhiều nghiên cứu tin rằng, sự kết hợp của yếu tố di truyền, các hóa chất trong não và môi trường sẽ góp phần vào sự phát triển của chứng rối loạn này.
Các vấn đề với một số chất hóa học tự nhiên trong não, thường bao gồm chất dẫn truyền thần kinh (điển hình là glutamate và dopamine) có thể góp phần làm phát triển bệnh tâm thần phân liệt. Các nghiên cứu về hình ảnh thần kinh cũng cho thấy sự khác biệt trong cấu trúc não cũng như hệ thần kinh trung ương.
Mặc dù nguyên nhân chính xác của bệnh tâm thần phân liệt ở trẻ không được biết nhưng một số yếu tố được cho là làm tăng nguy cơ phát triển hoặc kích hoạt bệnh. Chẳng hạn như:
- Có tiền sử gia đình mắc bệnh tâm thần phân liệt
- Tăng kích hoạt hệ thống miễn dịch
- Trẻ có người cha lớn tuổi hơn
- Lạm dụng thể chất hoặc tình dục thời thơ ấu
- Mất cha hoặc mẹ khi còn nhỏ
- Một số biến chứng khi mang thai và sinh nở
- Sử dụng thuốc thần kinh trong những năm thiếu niên
Tâm thần phân liệt ở trẻ có nguy hiểm không?
Nếu không được điều trị, bệnh tâm thần phân liệt ở trẻ em có thể dẫn tới các vấn đề nghiêm trọng về cả cảm xúc, hành vi và sức khỏe. Các biến chứng liên quan tới bệnh tâm thần phân liệt có thể xảy ra trong thời thơ ấu hoặc sau này, bao gồm:
- Có suy nghĩ về cái chết và cố gắng tự tử
- Làm hại bản thân
- Rối loạn lo âu, rối loạn ám ảnh cưỡng chế, rối loạn hoảng sợ
- Trầm cảm
- Lạm dụng rượu, thuốc lá và ma túy (đặc biệt là ở trẻ vị thành niên)
- Xung đột gia đình
- Không có khả năng sống độc lập, đi học và đi làm
- Cách ly xã hội
- Các vấn đề về sức khỏe và y tế
- Trở thành nạn nhân của bắt nạt
- Các vấn đề về tài chính và pháp lý
- Hành vi hung hăng
Chẩn đoán tâm thần phân liệt ở trẻ
Chẩn đoán bệnh tâm thần phân liệt ở trẻ em có thể là một quá trình dài và đầy thách thức. Một phần là do các bệnh lý khác, chẳng hạn như trầm cảm hay rối loạn lưỡng cực cũng có thể gây ra các triệu chứng tương tự.
Trước hết bác sĩ sẽ tiến hành loại trừ các vấn đề sức khỏe tâm thần khác. Đồng thời phải khẳng định được rằng các triệu chứng không phải là do lạm dụng chất (rượu bia hoặc ma túy), thuốc hay một tình trạng bệnh lý gây ra.
Quá trình chẩn đoán có thể bao gồm:
- Khám sức khỏe: Việc khám sức khỏe được thực hiện nhằm giúp loại trừ các vấn đề khác có thể gây ra triệu chứng. Đồng thời kiểm tra bất cứ biến chứng nào khác liên quan.
- Kiểm tra và sàng lọc: Có thể bao gồm các xét nghiệm để loại trừ các tình trạng khác có thể gây ra triệu chứng tương tự và sàng lọc rượu, ma túy. Ngoài ra, bác sĩ cũng có thể yêu cầu các xét nghiệm hình ảnh. Chẳng hạn như CT hoặc MRI.
- Đánh giá tâm thần: Bao gồm việc quan sát ngoại hình, phong thái, hỏi về suy nghĩ, cảm xúc và hành vi (bất cứ ý nghĩ nào về việc tự làm hại bản thân hay làm hại người khác). Bác sĩ sẽ đánh giá khả năng suy nghĩ và hành vi ở mức độ phù hợp với lứa tuổi. Đồng thời đánh giá tâm trạng, mức độ lo lắng và các triệu chứng rối loạn tâm thần có thể xảy ra. Để có được đánh giá tốt nhất, một cuộc thảo luận về gia đình và lịch sử cá nhân sẽ rất cần thiết.
Bác sĩ tâm lý có thể muốn theo dõi các hành vi, nhận thức và suy nghĩ của con bạn trong vài tháng hoặc lâu hơn. Khi các mô hình suy nghĩ, hành vi cũng như các dấu hiệu và triệu chứng trở nên rõ ràng hơn theo thời gian thì chẩn đoán có thể được đưa ra.
Thông thường, bác sĩ sẽ căn cứ vào tiêu chuẩn chẩn đoán bệnh tâm thần phân liệt được liệt kê trong Sổ tay Chẩn đoán và Thống kê về Rối loạn Tâm thần (DSM-5), do Hiệp hội Tâm thần Hoa Kỳ xuất bản.
Trong một số trường hợp, bác sĩ tâm thần có thể đề nghị con bạn nên bắt đầu sử dụng thuốc trước khi có chẩn đoán chính thức. Điều này đặc biệt quan trọng đối với những trẻ có triệu chứng hung hăng hay tự gây thương tích. Một số loại thuốc sẽ giúp hạn chế những loại hành vi này.
Hướng điều trị tâm thần phân liệt ở trẻ
Bệnh tâm thần phân liệt ở trẻ cần được điều trị suốt đời, ngay cả trong những giai đoạn mà các triệu chứng của bệnh dường như biến mất. Đây là một thách thức đặc biệt đối với những đứa trẻ không may mắc phải chứng bệnh này.
Các lựa chọn điều trị chính có thể bao gồm:
1. Thuốc chữa tâm thần phân liệt ở trẻ
Hầu hết các loại thuốc chống loạn thần được dùng cho trẻ em cũng tương tự như các loại thuốc được dùng cho người lớn mắc chứng tâm thần phân liệt. Thuốc chống loạn thần đem lại hiệu quả tốt trong việc kiểm soát các triệu chứng như ảo giác và hoang tưởng.
Mục tiêu của việc điều trị bằng thuốc chống loạn thần là quản lý hiệu quả triệu chứng của bệnh ở liều thấp nhất có thể. Theo thời gian, bác sĩ có thể cho trẻ sử dụng các loại thuốc kết hợp với các liều lượng khác nhau.
Tùy thuộc vào các triệu chứng mà con bạn gặp phải mà một số loại thuốc khác cũng có thể giúp ích. Chẳng hạn như thuốc chống lo âu hoặc thuốc chống trầm cảm. Tuy nhiên có thể mất vài tuần sau khi bắt đầu dùng thuốc mới có thể nhận thấy sự cải thiện các triệu chứng.
– Thuốc chống loạn thần thế hệ thứ 2:
Các loại thuốc chống loạn thần thế hệ 2 (mới hơn) thường được ưa chuộng hơn. Bởi chúng có ít tác dụng phụ hơn so với các loại thuốc chống loạn thần thế hệ thứ nhất. Tuy nhiên chúng vẫn có thể tăng nguy cơ tăng cân, cholesterol cao, lượng đường trong máu cao hoặc bệnh tim.
Paliperidone (Invega) là thuốc chống loạn thần thế hệ 2 được FDA chấp thuận sử dụng cho trẻ từ 12 tuổi trở lên. Một số thuốc khác đã được phê duyệt để điều trị tâm thần phân liệt ở trẻ từ 13 tuổi trở lên bao gồm:
- Olanzapine (Zyprexa)
- Quetiapine (Seroquel)
- Aripiprazole (Abilify)
- Lurasidone (Latuda)
- Risperidone (Risperdal)
– Thuốc chống loạn thần thế hệ đầu tiên:
Nhóm thuốc này cũng có hiệu quả giống như thuốc chống loạn thần thế hệ 2 trong việc kiểm soát chứng ảo giác và hoang tưởng. Tuy nhiên thuốc chống loạn thần thế hệ thứ nhất còn có thêm tác dụng phụ về thần kinh thường xuyên và tiềm ẩn. Thường gặp nhất là khả năng phát triển một rối loạn vận động.
Các thuốc chống loạn thần thế hệ thứ nhất làm tăng nguy cơ mắc tác dụng phụ nghiêm trọng nên không được khuyến khích sử dụng cho trẻ em. Nhóm thuốc này chỉ được kê toa cho trẻ bị tâm thần phân liệt khi các lựa chọn khác đã được thử mà không thành công.
Một số thuốc chống loạn thần thế hệ đầu tiên được FDA chấp thuận dùng điều trị tâm thần phân liệt ở trẻ trên 12 tuổi bao gồm:
- Thiothixene
- Perphenazine
– Lưu ý khi dùng thuốc:
Như đã đề cập, tất cả các thuốc chống loạn thần đều tiềm ẩn tác dụng phụ và nguy cơ sức khỏe. Đặc biệt một số còn đe dọa đến cả tính mạng của trẻ, bởi tác dụng phụ ở trẻ em và thanh thiếu niên thường nghiêm trọng hơn ở người lớn.
Hãy trao đổi với bác sĩ về các tác dụng phụ có thể xảy ra với con bạn và cách quản lý chúng. Nếu nhận thấy trẻ có các biểu hiện bất thường thì hãy báo cho bác sĩ càng sớm càng tốt. Bác sĩ có thể điều chỉnh liều lượng hoặc thay đổi thuốc để hạn chế tác dụng phụ.
Ngoài ra, các thuốc chống loạn thần có thể gây ra những tương tác nguy hiểm với các chất khác. Cần trao đổi với bác sĩ về tất cả các loại thuốc và sản phẩm không kê đơn mà con bạn đang sử dụng. Bao gồm cả vitamin, khoáng chất hay các chất bổ sung thảo dược.
2. Tâm lý trị liệu
Tâm lý trị liệu còn được gọi là liệu pháp tâm lý hoặc liệu pháp trò chuyện. Song song với việc sử dụng thuốc thì đây là phương pháp quan trọng, mang lại nhiều lợi ích đối với quá trình kiểm soát và điều trị tâm thần phân liệt ở trẻ em.
Liệu pháp tâm lý có thể giúp con bạn kiểm soát các triệu chứng và đối phó với chứng rối loạn. Các liệu pháp có thể được áp dụng bao gồm:
- Liệu pháp cá nhân: Chuyên gia tư vấn tâm lý có thể giúp con bạn tìm hiểu thêm về bệnh tâm thần phân liệt. Điều này giúp con bạn hiểu về tình trạng bệnh, đối phó với các triệu chứng cũng như tuân thủ kế hoạch điều trị. Liệu pháp nhận thức – hành vi cũng được cho là mang lại nhiều lợi ích. Liệu pháp này có thể làm giảm triệu chứng, giúp trẻ đối phó với căng thẳng cùng các thách thức trong cuộc sống hằng ngày mà bệnh tâm thần phân liệt gây ra.
- Liệu pháp gia đình: Cả con bạn và gia đình bạn có thể nhận được nhiều lợi ích từ liệu pháp cung cấp sự hỗ trợ và giáo dục cho gia đình. Các thành viên trong gia đình quan tâm, tham gia điều trị chung sẽ cực kỳ hữu ích đối với trẻ bị tâm thần phân liệt. Liệu pháp gia đình cũng sẽ giúp gia đình bạn cải thiện giao tiếp, đối phó với căng thẳng và giải quyết các xung đột có liên quan tới tình trạng của con bạn.
3. Giáo dục kỹ năng sống
Giáo dục kỹ năng sống là một phần của kế hoạch điều trị tâm thần phân liệt ở trẻ em. Giải pháp này giúp cho con bạn hoạt động ở mức độ phù hợp với lứa tuổi. Việc đào tạo kỹ năng sống cho trẻ có thể bao gồm:
- Đào tạo kỹ năng học tập và xã hội: Trẻ bị tâm thần phân liệt thường xuyên gặp phải các vấn đề rắc rối và khó khăn trong quá trình học tập cũng như sinh hoạt hằng ngày. Do đó, việc giáo dục kỹ năng sẽ giúp con bạn thực hiện tốt các công việc bình thường được tốt hơn. Chẳng hạn như việc tắm rửa, vệ sinh cá nhân, thay quần áo. Cùng với đó là vấn đề học tập, kết bạn và giao tiếp với người khác.
- Phục hồi nghề nghiệp và hỗ trợ việc làm: Điều này đặc biệt quan trọng và cần thiết khi trẻ bước sang tuổi trưởng thành. Tập trung vào việc giúp người bệnh tâm thần phân liệt chuẩn bị tìm kiếm và giữ việc làm.
4. Nhập viện
Trong giai đoạn khủng hoảng hay thời điểm có các triệu chứng nghiêm trọng thì trẻ có thể cần nhập viện. Điều này giúp đảm bảo an toàn cho con bạn. Đồng thời đảm bảo rằng trẻ sẽ được chăm sóc đúng cách, bao gồm dinh dưỡng, ngủ và vệ sinh hợp lý. Đôi khi, nhập viện là cách an toàn và tốt nhất nhằm kiểm soát các triệu chứng tâm thần phân liệt ở trẻ một cách nhanh chóng.
5. Lối sống và các biện pháp khắc phục tại nhà
Bệnh tâm thần phân liệt ở trẻ em cần phải được điều trị y tế chuyên nghiệp. Tuy nhiên điều quan trọng là các bậc phụ huynh cần phải tích cực tham gia vào việc chăm sóc con mình.
Để hỗ trợ cho kế hoạch điều trị, cần áp dụng một số giải pháp sau:
- Tuân thủ hướng dẫn về thuốc: Cố gắng đảm bảo rằng trẻ sử dụng thuốc đúng chỉ định của bác sĩ, ngay cả khi trẻ đang cảm thấy khỏe và hiện tại không có triệu chứng. Nếu ngừng thuốc hoặc uống thuốc không thường xuyên thì các triệu chứng sẽ có nhiều khả năng quay trở lại. Hơn nữa còn khiến bác sĩ khó biết đâu là liều lượng tốt và an toàn nhất cho con bạn.
- Tham khảo bác sĩ trước khi dùng các loại thuốc khác: Cần liên hệ với bác sĩ trước khi bạn cho con dùng thuốc kê đơn hay bất cứ loại thuốc không kê đơn, vitamin, khoáng chất, các chất bổ sung hay thảo mộc. Bởi những thuốc này có thể sẽ tương tác với thuốc điều trị bệnh tâm thần phân liệt ở trẻ em.
- Chú ý tới các dấu hiệu cảnh báo: Bạn và con bạn có thể đã xác định được những yếu tố có khả năng gây ra các triệu chứng, gây tái phát hay ngăn cản trẻ thực hiện các hoạt động thường ngày. Cần lập kế hoạch để bạn biết rằng cần phải làm gì khi các triệu chứng của con quay trở lại. Liên hệ với bác sĩ nếu bạn nhận thấy bất cứ thay đổi nào trong các triệu chứng. Điều này sẽ giúp ngăn ngừa tình hình trở nên tồi tệ hơn.
- Ưu tiên hoạt động thể chất và ăn uống lành mạnh: Một số loại thuốc điều trị bệnh tâm thần phân liệt có liên quan tới việc tăng nguy cơ tăng cân và cholesterol cao ở trẻ em. Hãy trao đổi với bác sĩ để lập kế hoạch ăn uống và hoạt động thể chất cho con bạn. Điều này sẽ giúp kiểm soát cân nặng và bảo vệ sức khỏe tim mạch.
- Tránh rượu, chất kích thích và nicotine: Đây là những chất có thể làm trầm trọng thêm các triệu chứng tâm thần phân liệt. Hơn nữa chúng còn gây cản trở khả năng hoạt động của các loại thuốc chống loạn thần. Bạn cần nói chuyện với con về việc không hút thuốc, tránh rượu và ma túy. Nhất là khi con bạn đang ở độ tuổi vị thành niên.
Các bậc phụ huynh tuyệt đối không được chủ quan với bệnh tâm thần phân liệt ở trẻ em. Khi nhận thấy các dấu hiệu nghi ngờ, cần sớm đưa con đi thăm khám bác sĩ để được chẩn đoán và điều trị kịp thời. Cha mẹ nên theo sát và giúp đỡ con trong quá trình điều trị để bệnh tình sớm được kiểm soát.